Dzieci naśladując uczą się mówić, bawią się z rówieśnikami, nabywają nowe umiejętności poznawcze, społeczne oraz motoryczne. Kształtowanie umiejętności naśladowania jest bardzo ważnym elementem rozwoju dziecka, podstawowymi założeniami teorii społecznego uczenia się autorstwa Bandury jest uczenie się poprzez obserwację i naśladownictwo. Zarówno niemowlęta jak i dzieci oraz osoby dorosłe podatne są na modelowanie mniej lub bardziej w zależności od etapu życia. Dzieci z uwagi na mały zakres doświadczeń w naturalny sposób zaczynają powtarzać zachowania osób dorosłych, które są właśnie efektem procesu uczenia się. Prawdopodobieństwo powtórzenia się zamodelowanych czynności wzrasta w sytuacji kiedy dziecko spotyka się z pozytywną konsekwencją danego zachowania. W poszczególnych etapach rozwoju dziecka imitacja przechodzi od formy bezpośredniej (natychmiastowej), poprzez odroczoną, aż do zdolności opartej na reprezentacjach w ostatnich etapach rozwoju naśladownictwa[1].

Odtwarzanie prostych ruchów, dźwięków lub czynności domowych stanowi podstawę uczenia się coraz bardziej złożonych umiejętności. Większe zainteresowanie się światem ludzi powoduje również, że dziecko coraz bardziej rozumie i wykorzystuje komunikaty werbalne i niewerbalne[2] Proces rozwoju komunikowania się jest złożony, a prawidłowy rozwój mowy jest zależny od zdolności prawidłowego naśladowania. Już we wczesnym etapie życia dzieci powinny umieć wykazać się tą umiejętnością. Dziecko już ok 6 miesiąca życia słuchając wypowiedzi rodziców oraz innych osób imituje dźwięki, gaworząc i wypowiadając pewne sylaby a następnie utrwala je poprzez samonaśladowcze powtarzanie. Proces nabywania języka oparty jest na trzech kolejno występujących po sobie etapach: powtarzanie, rozumienie, samodzielne mówienie[3]. Jak wykazują międzykulturowe badania już nawet dziesięciomiesięczne niemowlęta gaworzą w różny sposób, odtwarzając tym samym wzory intonacyjne oraz artykulacyjne dominującego języka kraju pochodzenia. Podczas badań dwunastotygodniowe niemowlęta modyfikowały sposób wymawiania samogłosek tak aby przypominały sposób w jaki mówi kobieta z innego kraju[4].

W kolejnych etapach rozwoju, ok 1 roku życia dziecko zaczyna powtarzać słowa wypowiadane przez dorosłego[5]. Na kształtowanie się komunikacji u dzieci istotną rolę odgrywają dwa zjawiska. Pierwszym z nich jest zdolność intencjonalnego komunikowania się, kiedy dziecko uczy się w jaki sposób może domagać się pewnych rzeczy, czyli coś uzyskać lub komentować to co dzieje się w otoczeniu. Drugie zjawisko polega na zdolności posługiwania się symbolami: gestami, słowami, obrazkami oraz symbolami w zabawie. Nabycie tych kompetencji jest również związane z naśladownictwem.

Często jest tak, że małe dzieci z autyzmem nie wykazują się tą umiejętnością. Autyzm zgodnie z obowiązującymi kryteriami ICD10 diagnozowany jest u osób, u których występują problemy w rozwoju społecznym, komunikowaniu się oraz u których występują ograniczone wzorce zachowania, aktywności i zainteresowań. Nieprawidłowy rozwój dziecka można zauważyć już we wczesnym okresie życia, kiedy to dziecko nie reaguje na bodźce płynące ze środowiska lub nie potrafi w sposób czytelny nadać pewnych sygnałów.

W przypadku dzieci atypowych brak naśladowania często wynika z faktu, że to co dzieje się z innymi ludźmi nie jest dla nich interesujące, rzadko patrzą na inne osoby, a kiedy już to robią skupiają swoją uwagę na bodźcach, które są pozbawione społecznego znaczenia np. pojedyncze słowa danego zdania, opadająca powieka, zmarszczka na czole[6]. Brak umiejętności naśladowania wpływa na cały rozwój psychospołeczny dziecka: zabawa, komunikacja, rozwój społeczny i emocjonalny, zdolność do współdziałania z innymi osobami. Niektóre dzieci z autyzmem w pewnych sytuacjach wykazują się nadzwyczajnymi zdolnościami związanymi z naśladowaniem: odtworzenie całej linii melodycznej piosnek, odgrywanie scen z reklam, powtarzanie długich tekstów usłyszanych wcześniej w bajkach czy filmach, jednak często ma to związek z echolaliami. Obserwując dzieci z autyzmem nie możemy powiedzieć iż nie mają one w ogóle zdolności naśladowania, jednak na początku terapii dzieci dużo rzadziej imitują spontanicznie, nie uczestniczą w zabawach muzyczno-ruchowych, nie naśladują rówieśników podczas zabawy oraz terapeuty w zaaranżowanych sytuacjach.

Naśladowanie jest wieloelementową umiejętnością na, którą składa się procesy związane z: pamięcią, uwagą, planowaniem ruchowym, orientacją w schemacie własnego ciała, tworzeniem reprezentacji, generowaniem ruchów. U poszczególnych dzieci oraz osób dorosłych te zdolności zaburzone są w innym stopniu. Trudności z naśladowaniem związane są również z poziomem rozwoju umysłu, ograniczonym lub specyficznym zainteresowaniem oraz brakiem motywacji do powtórzenia czegoś[7]. Dla każdego dziecka inna rzecz może być atrakcyjna, czasami jest to cukierek a czasami pochwała osoby dorosłej. Wzmocnienia biologiczne można z czasem wycofać, jednak jeśli są one bardzo silne dla danego dziecka na początkowym etapie terapii warto je wykorzystać aby nauczyć nowej umiejętności i zwiększyć prawdopodobieństwo, że dane zachowanie się powtórzy. Duży wpływ na proces nauki naśladowania ma również materiał oraz pomoce dydaktyczne, które wykorzystuje nauczyciel, należy poznać zainteresowania dziecka, wiedzieć jakie lubi piosenki zabawki lub czy jest zafiksowane np. na punkcie pojazdów lub zwierzątek. Taką wiedzę warto wykorzystać podczas zajęć, kiedy będziemy ćwiczyć naśladowanie z przedmiotem, dziecko, które uwielbia kucyki pony będzie dużo bardziej zmotywowane do imitowania ruchów lub pewnych sekwencji z ich wykorzystaniem niż np. przekładaniem klocków. W sytuacji gdy nasz podopieczny uwielbia zwierzęta większe znaczenie będzie miało naśladowanie ich odgłosów niż powtarzanie po terapeucie kolejnych sylab.

• [1]: B.Płaczkiewicz, “Teoria społecznego uczenia się a wychowanie dzieci w wieku przedszkolnym” s. 130-135.
• [2]: L. Bobkowicz, “Lewartowska, Autyzm dziecięcy – zagadnienia diagnozy i terapii”, s. 86.
• [3]: H. Olehnowicz „Wokół Autyzmu” s. 170
• [4]: Lise Eliot „Co tam się dzieje” s.508
• [5]: H. Olehnowicz „Wokół Autyzmu” s 172
• [6]: E.Pisula, „Autyzm przyczyny symptomy terapia” s 36-37.
• [7]: E.Pisula, „Autyzm przyczyny symptomy terapia” s.41